ILLIMANI QULLUN SÄWIPA
Jose Luis Lima Mamani(2013)
Lingüística-UPEA
El Alto, La Paz- Bolivia
Nayra, nayra pachaxa, inti jalsu p’ujru uraq ( chuqiyapu) tuqinxa, jawir thiyanw aymar jaqin utapax pirqanakamp muyukiptat ukjan akjan ch’iqitatat jikxatasïna. Ukanx mä jisk’a jawiras wali k’achañatpuniw jan qhututis jalaskäna, qhuya ch’allas llanisapuniw jawir thiyan unxtaskatäna.
Ukanx ayllu irpir Illi waynax markpachan wali qamasani, jiwa uñnaqan waynänwa. Jupax panichasiñ pachankxänwa. Ayllunkir yatirinakax suma sarnaqañapatakiw juparux wali ixwapxäna; Ukampirus, jupax ukham arxayatax wali munasiñ chuymampiw yatirinakatakix lart’asirakïna.
Mä inti jalant jayp’uxa , intis laqampur wilawt’aykan ukapachaxa, Illi waynax jamach’inak katuñatakiw flecha, arco yänak apxarusis chuqiyaputuqir sarxaruwayäna, kunatix jupatakix jamach’inak katuñax wali munat lurawinwa.Kunapachatix mä jamach’ jiwayañampikan ukjaw mä jaylliw ist’atäna.ukatxjupatuqir juk’amp jak’achasinkasp ukhamaw wali munkañ ch’uwa jaylliwix jayat ist’asitäna. Ukharuxa, waynax ukar juk’amp jak’achasisax mä jiwa uñnaqan tawaquruw jaylliskir uñjatäna. Jupax Illi waynar uñjasax janiw jayllxänti, tawaqux sayt’atakiw wali muspharatjam waynar uñch’ukxäna.
Waynax wali yäqasiñampiw tawaqukarux jak’achasïna, ukat akham arxayäna.
-Nayax Illi satatwa. Jumasti, kamsatatasa?
-Mana, - sasaw tawaqux nayranak ch’irmthapis p’iqis alintasit waynarux jay sarakïna.
Tawaqux wali p’inqasitaw uñnaqäna. Waynax wali qamasani, jan axsaririrakiw uñnaqäna. Ukat akham jiskt’äna.
-Mana, Munirinitati?
-Janiwa – sasaw tawaqux jay sarakïna.
-Jiwa qulil Mana, nayamp jaqichasiñ munasmati?
-Janiwa.
- Kunata? - Sasaw Illi waynax tawaqun jay sawiparux mayja mayj amuyus arxayarakïna.
Mana tawaqux wali axsarayasisaw ikkaspas ukham jiwa nayranakapamp waynarux uñkatarakïna. Ukat akham sas arxayarakïna.
-Nayax Furia Qhichwan phuchhapatwa, jumax Wiraxuchan yuqaparakïtawa. Nayax Furia Qhichwan mutuyataw aka aymar uraqinakan sarnaqta; Ukampirus, Furia Qhichwax Jan thaqhisiyitañpatakiw chuqiyaputuqir khithanukunitu. Qhichwanx Mana arux janiwa sañ muni ukatw Wiraxuchan yuqapampix janipun wali k’uchikikäti.
-Mana, nayax uñjaspachaw munsma. Nayax mä warm panichasiñatak thaqhaskayäta ukat jumaw uñstista. Furia Qhichwax p’amp’achaskätamwa kunatix nayas jumas suma jaqïtanwa.
-Furia Qhichwax janiw p’amp’achkitaniti, janiw kuns nayatx yatiñ munkaniti-sasaw tawaqux arxayäna.
-P’amp’achätamwa, ukatakix jichha arumax phaxsi jalsunin ukapachaw taqpach ayllunkir yatirinakarux suma yatintat iwxanakapamp yanapt’apxitañpatak jawsäxa.
Mana tawaqux ukham ist’asax jachanakap llupt’asis jank’akiw t’ijtawayxäna. Illix amparanak manatuqir luqtatakiw qhipharxäna. Ukañkamax tawaqux wali jayankxänwa.
Illi waynax lup’isisaw llakisit utapar sarxäna. Ukat ayllunkir yatirinakar jawsthapisaw iwxanak mayïna. Yatirinakax mä chaqar tantachasisaw waynan mayiwiptuqit aruskipapxäna. Ukatx phaxsi jalsunkan ukapach Wiraxuchar yanpt’ mayiñatakiw taqinins yäqat jilïr wali yatintat yatirix jupanakchik qhipharañapatak waynarux arxayäna.
Phaxsix jalsunis uraqir wali k’ajt’ankän ukapachaw markankir yatirinakax Illi waynampchik Wiraxuchan ajayupar jawsas iwxanak mayipxäna.
Wiraxuchax jan walt’awinakaw utjaspa sasaw Illi waynarux Manar armañapatak arxayäna. Illi waynax ukham ist’asax aliqapuniw uksar aksar sartäna, kunatix jupax janiw jiwa uñnaqan Mana tawaqurux armañ atxänti. Jupax jan khithirus ist’añ amtäna; ukat jan Wiraxuchar thithiyañatakix utap manqhiruw walja phaxsinak jist’antasïna. Mä jayp’ux inti jalantkän ukapachaw Mana tawaqur jayllir ist’äna.
Illi waynax jank’akiw utapat mistsuwayäna; ukat jaylliw ist’as ist’asaw Mana tawaqur jikxatañatak saräna. Nayrürjamaw jupanakax mayamp chuqiyapu thiyan jikisipxäna.
Jupanakax wali llakitaw uñthapisipxäna, tawaqun nayrapatx walja jachaw willirtarakïna. Ukat mä juk’a pachatx waynax akham sas arsurakïna.
-Mana jan jachamti, Wiraxucharux janiw ist’käti, ukat jumampiw panichasxäxa. Jumax Furia Qhichwar janirak ist’kamti ukhamat jaqichasxañäni.
-Kunapachänisa? -Sasaw Mana tawaqux axsarayasis waynar jiskt’äna.
-Janir pä phaxsikipanx jaqichasitaxañäniwa. ¡Wiraxuchan sutupxaruw arxaysma!
Amaparat katxarusisaw panpachanix ayllutuqir sarxaruwayapxäna. UInti jalant tuqinx niya ayllur jak’achasaxa, tawaqux sayt’asaw uka chaqat khitarpayxañapatak waynarux achikt’asïna. Ukatx sapakutiw uka chaqatx aylluparkam sarxapxäna. Ukhamaw walja kut jupanakax jaqichasiñ urukam uñjasipxäna.
Jaqichasiñ willta uruxa, chuqiyapu thiyan jakir markachirinakax wali muspharataw inti jalsu tuqin mä jach’a janq’u qullu uñstatap uñtapxäna.Uka qullurux intis wali k’ajkir qhananak k’ajsuyäna. Ukhamarakiw Mana tawaqun chhaqhatapats markachirinakaxwali muspharat qhiparapxarakïna.
Illi waynax ukham jan walt’aw yatisax, munatap uñstaniñapatakix, jank’akiw chiqiyaputuqir t’ijüna. Ukat jupax jaya pachaw Mana tawaqurux suyäna, jan inakt’as suykasaw jayatuqit tawaqun jaylliwipx ist’äna.
Illi waynax jan pächasisaw tawaqun jaylliwip ist’as ist’as saräna. Niya jak’achasisax sapakutinjamaw wali qhana tawaqun jaylliwipx ist’äna. Ukham jak’achasisax uka jach’a janq’u qullun kayuwjparuw purïna, kunatix uka qullutw jaylliwix ist’asïna.
Ukham uñjasax waynax maysa jayatuqir sartañ yant’äna ukat jaylliwix qullutuqitw ist’asïna. Ukham ist’asaxa, Illi waynax kutt’anisaw wali warart’asis munatapan sutip art’as khunu qullu kayuwjar qhumantäna.
Ukat jaylliwix janiw ist’asxänti, kunatix Furia Qhichwax janq’u jaqichasiñ isipampiwMana tawaquruxtaqirus muspharaykir janq’u qullurux tukuyatäna.
Furia qhichwax arupx phuqhayastänawa, kunatix tawaquruw khunu qullur tukuyäna, janq’u isipxjaniw intis chullurayañ atkänti.
Illi waynaxa, mana tawaqun jan walt’awir puritapatxa, wali chuyma ust’ataw Furia Qhichwan jan wali luratapx luqhirasitjam pusituqpachar wararsuñ yant’äna. Ukampirus, Wiraxuchax waynan jan t’aqhisiñapatakixa, tawaqun janq’u isipatw turpa thayamp uka munkañ jaylliw ist’asiñap chiqanchayäna. Ukatx juk’at juk’atw waynax ch’uñul thayar tukusin janq’u qullutuqir chhaqtawayxarakïna.
Ukhamax ukapachatw Illi waynax tawaqun khunu qullur tukutap uñjaski. Ukatw uka qullu ch’uturananx ch’uñul thayax jayllkaspas ukham thayt’aniraki, kunatix waynax janiw wiñayas tawaqutx jikiqtkatänati.
Khunu qullut wali thayt’an ukapachax Furia Qhichwan jan wal lurawip markachirinakar yatiyañatakiw chuqiyaputuqir waynax thayar tukus saraqani. Ukhamaraki, ukham jan wali luratapxarus jiwa uñnaqan Manamp jaqichasitap yatiyañatakiw qullutx saraqani.
Maysatuqitxa, Wiraxuchax Illi waynarux wayrar tukuyasaw markachirinakar arxayañatak uñstayarakïna. Kunatix Waynampin tawaqumpin yusanakapar jan ist’apxatapatwtaripayasipxatapa. Uka uñt’ayañatakiwWiraxuchax chuqiyaputuqir wayra thaya thayt’ayäna.
Ukatx walja maranakatw pachakuti inkax qullasuyu markar jakañatak puritäna. Ukatx Chuqiyapun intix janq’u qullur qhanxatas juk’amp k’achañchañapatakiw mä intir yupaychañutx utachayäna.Ukampirus, uka inkaw uka qhunu qullurux ILLIMANI sas sutinchatäna, kunatix jupax uka wayn tawaqun munasiwipatx chuqiyap markachirinakampiw arxayasitäna. Chiq sipanxa, ILLIMANI qullux Illi waynampin Mana tawaqumpin munasiwip uñachayi. Ukakikparakiw yusanakapar jan ist’apxatapat taripäsiwipw uñachayi. Ukampirusa, Illix ch’uñul thayar tukuyatawa, jichha pachanakans Illimani thayat uñt’ata , Mana tawaqusti janq’u khunu qullur tukuyatarakiw yaqha jakäwinx jupanakax paniniskapxi.
Ukhamatw taqi arut sipans khunu qullurux ILLIMANI sutix churatäna.
Akaw jiwa janq’u khunu qullun säwipaxa.
LEYENDA DEL ILLIMANI
NARA, Nemtala Labibe. La leyenda de Illimani. En Editorial Don Bosco (1994:5-9). Lenguaje 8vo. La Paz-Bolivia.
Hace tiempo, mucho tiempo ya, que en las riberas del río chuquiyabo (hoy choqueyapu), en la región oriental, se encontraba en una hondonada tirada acá y allá una que otra casita de indio aymara rodeada de bancales, en la que corría apaciblemente un riachuelo en cuyo lecho se movía perezosamente la arena aurífera.
Illi, el jefe indio de la población, era el mancebo más hermosos y valiente de la comarca. Se encontraba en edad casadera. Los brujos de la región le aconsejaban que tomara estado; pero él sonreía benévolo ante la insistencia de sus consejeros.
Una tarde, en que el sol lanzaba a la tierra sus tibios rayos dorados, Illi agarró el arco y las flechas y se dirigió a las inmediaciones del choqueyabo a cazar avecillas, pues era el deporte favorito del mancebo. Se encontraba concentrado en la caza de un pajarito cuando oyó una canción que entonaba una persona que se encontraba algo lejana y se encaminaba al mismo lugar en el que él estaba y, a medida que se acercaba, se notaba que la voz que dejaba oír tan bella melodía, provenía de una hermosa doncella india. Esta al ver a Illi, dejó de cantar y quedó parada mirando al joven como hechizada.
Él se aproximó respetuoso y le dijo:
-Me llamo Illi. Y tú, ¿Cómo te llamas?
-Mana-contestó entrecerrando los ojos e inclinando la cabeza sobre el pecho.
Ella estaba con el rostro encendido de rubor; él, tan audaz como valiente, unía a estas cualidades su varonil belleza india. Preguntó:
-¿Tienes dueño, Mana?
-No. -Fue la lacónica respuesta.
-¿Quieres casarte conmigo buena y bella Mana?
-No.
-¿Por qué? -Preguntó extrañado a la vez que alarmado el joven.
Mana, armándose de valor, alzó el rostro y miró al joven con sus bellos ojos de mirar somnoliento.
-Soy hija de Furia Kheschua y tú eres hijo de Huirajocha y estoy en castigo en el Valle de los Aymaras, pro, para hacer menos penoso el castigo, la Furia me desterró al valle prodigo del chuquiyabo. Mana en Kheschua significa no, o sea que nunca podré ser feliz con ningún hijo de Huirajocha.
-Te vi y te quise, Mana. Buscaba una mujer para casarme y apareciste tú. La Furia sabrá perdonarte porque yo soy bueno y tú también.
-La Furia no me perdonará y nada querrá saber de mi perdón.
-Te perdonará, te lo aseguro, pues esta noche, cuando salga la Luna, invocaré a Huirajocha para que venga y nos dé su bendición y, para que me ayuden, llamaré a todos los brujos de la comarca, para que ellos me den sus sabios consejos.
Conteniendo las lágrimas que pugnaban por salir de sus ojos, la joven se precipitó a una vertiginosa carrera; Illi quedó con las manos extendidas hacia Mana; pero ya la joven era solo un punto en la distancia.
Triste y pensativo, Illi se fue a su casa, reunió a los brujos de la comarca y pidió consejo. Reuniéndose en un aparte, los brujos deliberaron y luego el más viejo de todos, al que consideraban el más sabio, aconsejó al joven que junto con ellos, esperase a que salga la Luna para pedir consejo y ayuda a Huirajocha.
Cuando la Luna se encontraba en lo alto del firmamento enviando a la tierra sus nítidos rayos de plata, los brujos de la comarca con el joven Illi convocaron el espíritu de Huirajocha y le pidieron consejo.
Huirajocha aconsejó a Illi que olvidase a Mana porque podría suceder algún acontecimiento grave. Ante la negativa, el joven se desesperó, él no podría ya olvidar jamás a la humilde y bella joven. Decidió no obedecer a nadie y, como temía provocar la ira de Huirajocha, se encerró en su cuarto de donde no salió al cabo de varias lunas. Cuando una tarde, al declinar el día, el Sol se ocultaba en el horizonte, oyó la voz amada de Mana que entonaba la melodía con que la conociera.
Salió Illi de su casa y por el oído se orientaba para seguir y dar alcance a Mana. Nuevamente se encontraron como la vez anterior, en las proximidades al choqueyabo.
Se miraron con tristeza; gruesas gotas de lágrimas rodaban por las mejillas de la joven y bella india. Al cabo de unos instantes el joven habló:
-No llores mi buena Mana, desobedeceré a Huirajocha y me casaré contigo; desobedece tú también a la Furia Kheschua y nos casaremos.
-¿Cuándo será? – Preguntó tímidamente Mana al joven.
-Antes de dos lunas seremos marido y mujer. ¡Te lo juro por el mismo Huirajocha!
Tomados de la mano se encaminaron hacia la comarca; en la región del Oriente, la joven se detuvo unos instantes y rogó al joven que ahí se despidieran. Y todos los días se despedían en el mismo lugar, pues seguían viéndose, hasta que llegó infaliblemente el día de la boda.
Al amanecer del día nupcial, los habitantes de las riberas del Chuquiabo, no sin asombro, vieron que en la región de Oriente, se levantaba una mole de inmensa blancura a la cual los tibios rayos del Sol sacaban destellos de plata. Y no fue menos el asombro de los moradores de la comarca al saber de la repentina desaparición de la buena Mana.
Illa, al enterarse de la fatal noticia, corrió al Chuquiabo con la débil esperanza de ver aparecer a su bella novia. Largas horas pasó esperándola y cuando ya desesperaba por verse con ella, a lo lejos oyó el suave canto de la doncella.
Illa siguió con pasos seguros el eco de la canción y, a medida que avanzaba, se oía con más nitidez la melodía que siempre entonaba Mana. Siguiendo con atención las notas de dicha melodía el joven indio llegó a los pies de la mole blanca que era donde tenía origen la canción.
En un principio el doncel indio trató de alejarse y cuando quiso hacerlo parecía que la canción se quedaba atrás. Entonces regresó y con un grito desgarrador se abrazó a las faldas del cerro de nieve gritando el nombre de su amada.
La suave brisa dejó de entonar la melodía; pues, la mole blanca no era otra cosa que el traje nupcial de Mana que quedó convertido en la hermosa blancura que causara asombro a los moradores de la comarca. Pues, la Furia Quechua había cumplido su amenaza y convirtió a la bella joven en cerro nevado que ni los rayos del Sol pueden calentar.
Illi, enloquecido de dolor por la tragedia ocurrida a Mana, quiso gritar a los cuatro vientos la perversidad de Furia Kheschua, más Huirajocha por no dejarlo sufrir permitió que la blancura de Mana despidiera esa suave brisa entonando la canción que ya conocía Illi. Poco a poco, él también fue desapareciendo y convirtiéndose en un ligero viento que se elevó a las cumbres del níveo cerro.
Y desde entonces Illi cuida a Mana que en frio lecho de nieve se convirtió la joven desposada. Y en las cumbres nevadas de la mole blanca siempre está presente la brisa que entona la melódica canción de la nieve y que nunca se ha separado de ahí. Si alguna vez sale o se aleja de esas regiones, lo hace para entrar en la zona del Chuquiyabo gritando a la Furia Kheschua su maldad y que, por encima de todo, él logró desposarse con la bella e infeliz doncella india que era Mana.
Huirajocha, por su parte, permitió al joven que alguna vez aparezca en Chuquiyabo en forma de tempestad para enseñar a los moradores de la región que el castigo que se prometió lo cumplieron en Illi y Mana por la desobediencia para con sus dioses.
Mucho, pero mucho tiempo después, llegó al Collasuyo el Inca Pachacutej y se quedó a vivir algún tiempo en el Chuquiyabo y mandó construir un templo destinado a la adoración del Sol, en el mismo momento en que dicho astro apareciera por detrás de la majestuosa mole blanca, haciendo más bello el panorama y dándole desde entonces, la denominación de ILLIMANI. Pues se hizo contar la historia de los desventurados jóvenes enamorados; o sea que ILLIMANI es la representación viva de dos seres que se amaron y que, por su desobediencia, fueron castigados por sus respectivos dioses; pero, siguen unidos en el más allá: Illi, convertido en suave brisa, conocida hoy como viento del Illimani y Mana, convertida en níveo cerro.
Es así, como con toda razón se le dio el nombre del ILLIMANI.
Y esta es la leyenda del hermosos cerro Blanco.