LINGÜISTICA

Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados

martes, 21 de mayo de 2013

DICHOS EN AYMARA/SÄWINAKA

SÄWINAKA(dichos)
RADIO SAN GABRIEL.(1994:66-67) CARTILLA DE  ESCRITURA BILINGÜE.  Sistema de autoeducación de adultos a distancia S.A.A.D.- R.S.G.
Publicación  electrónica  por Jose Luis Lima Mamani[1](2013)
Ø  Luk’i ch’uqix janiw kunjamats qhini  ch’uqjam aljaskaspati.
Ø  Chacha warmix jiwa qurpakamaw  jakapxañasa.
Ø  q’apha  amparan jaqitakixa, taqi kunas walt’akiwa.
Ø  Janiw  t’ant’ax jaqnaqañati, Tatitun ajanupawa.
Ø  Wayn tawaqutakix qullus pampawa, pampas  qulluwa.
Ø  janiw  jach’atatanakarux  jachayañasäkiti, lliphus  q’araw jiwsna.
Ø  ch’anqhatas laq’utas marka masisaw thaqhasiña.
Ø  Janiw  willkjam k’ajañax  munañapunïkiti; michjamas walikiwa. Ukampirus k’ajañapounirakiwa.
Ø  Aka utax utamawa. Aka uraqis uraqimarakiwa. Armasxat ukjax janiw  jumäxatati.
Ø  Jilanak  kullakanaka; kuna jisk’ achakun ch’amapampis sarantaskañäni.
Ø  Utjaweisanxa, janiw sinti qhurüñasäkiti,  jachañ   llakisiñanakaw  utjaspa.
Ø  Allqamaïtat  siwiq’arätacha, jaqin  phuchhapar  muyupayiri.

v  Warmix  paqallq  chuymaniwa.

v  Taykapuniw taykaxa, awkix awkikiwa.


[1] Estudiante de la Carrera de lingüística e Idiomas de la Universidad Pública de El Alto. La Paz-Bolivia.

lunes, 20 de mayo de 2013

poesia aymara/ jan munañatakit munsma

JAN   MUNAÑATAKIT    MUNSMA

Jose Luis Lima Mamani[1] (2013)

Jan   mayampitakiw   sarxä  quli panqarita
Nayax  Inas   jumar munaskakchïma,
Inas   janipun armañ   atkchïmati
ukampirus  jan  kutt’aniñatakiw sarxkta,
aka munasiwijxa  janiw amuykistati.


Nayax  taqi lup’iwimpiw   sapa kuti suysma
Ukatw jan t’aqhisiñatak sarxkta
Jumar munañäks   chuymajaruw  imasxta
Jumaw jan amuykistati,
Inakiw inach munxitani  sas  munasiñamp  arxaysma
Kunatix  juman chuymamax yaqhampiw sarxi
Janiw akankktati, janiw uñjkistati,
Janirakiw munkistati
Ukampirus  wali suma masitanwa,
Ukhamapans Inas  juk’ak  munawaychista, inas walt’at  munawaychista
Janiw  yatktti,
Ukampirus  janiw  khithirus  ukham  jumarjam  munkäti.


Lart’asiwimaw  lup’iwijan qhipharani,
Munasiwijxa  chuymajaruw  satantasta
Ukatw  chuymajax  wiñayatakis  jan   armkätamti.
Jumat  amtasisaw jachañ munta
sapak  nayan  qhipharatxat  lup’isisaw  luqhirañ munta
Ukampirus inas jach’a  munasiwijax   chuyma manqhijan  jiwxchini
Jumas nayas wali suma masïtanwa,









[1] Estudiante de la carrera de Lingüística  e Idiomas de la Universidad Pública de El Alto.

viernes, 17 de mayo de 2013

Canciones en aymara jaylliwi......CH’USAWT’AT MAMITA / Bonanza: Madre ausente


CH’USAWT’AT    MAMITA
Jose Luis Lima Mamani (2013)[1]

Kawkins jikxatasta, Mamita
Yuqamax  jachaskiwa,
Yuqamax  jachaskiwa,
Yuqamax  jachaskiwa.

Nayatakix  Jumax  ikitäsktawa
Khayatuqinx  Dios awkimpiw samkasisktaxa,
Mä suma munasiñani, suma jakawin uraqin samkasisktaxa,
Mä suma munasiñani, suma jakawin uraqin  samkasisktaxa.

Phaxsix niyaw  jalsunxani,
Ukat mayampiw jikxatitani ,
Ukat sapaki, llakisitaruw  jikxatitani,  Mamita
Ukat sapaki, llakisitaruw  jikxatitani,  Mamita

Mamita,   jumax  sarawayxta ukatapchatx  utax wali ch’usakiw jikxatasi
T’ant’anaks  mesa patar  apxatawyiritax ukax janiw  utjxiti, mamita
Qullirix juman  ikitamx  k’arintpachituti
Walja urunakaw mäkipxi
Ukampirus  jumax  janirawa,  janiraw   wat’jtktati.
Wat’jtam,  wat’jtam, mamita
Yuqamax  jachaskiwa.

Yuqamax  jachaskiwa,
Yuqamax  jachaskiwa.

Mamita, mamita, mamita
Yuqamax  jachaskiwa,
Yuqamax  jachaskiwa.

MADRE AUSENTE
Grupo Musical: Bonanza

Donde te encuentras mamá
Que tu hijo llorando está,
Que tu hijo llorando está,
Que tu hijo llorando está.

Sé que dormida estás
Soñando con Dios allá
En un mundo de amor y paz
En un mundo de amor y paz



Pronto la luna saldrá
 y de nuevo  me encontrará 
Solo y triste de nuevo mamá
Solo y triste de nuevo mamá

Mamá desde que tú te fuiste dejaste un gran vacío  en el hogar.
El pan que  sobre la mesa solías dejar  ya no existe mamá,
es que acaso  el doctor me mintió que solo dormida estabas,
Y han pasado tanto tiempo y aún  y aún no despiertas…
Despierta,  despierta que tu hijo aun llorando está


que tu hijo llorando está
que tu hijo llorando está

Mamá,  mamá,  mamá
Mamá,  mamá,  mama

que tu hijo llorando esta
que tu hijo llorando está




[1] Estudiante de la carrera de Lingüística e Idiomas de la Universidad Pública  de El Alto. La Paz-Bolivia.

viernes, 10 de mayo de 2013

la leyenda de los monolitos/ MONOLITO QALANAKAN SÄWIPA/

MONOLITO  QALANAKAN SÄWIPA
Jose Luis Lima Mamani(2013)
Lingüística-UPEA
El Alto, La Paz- Bolivia

I
Wiraxuchax wali  yatintat ñiq’i lluchirïnwa. Jupax  qullunak luchïna, jawiranak uñstayäna; ukat mä  urux wali  llakisitaw jachapamp Titicaca qutx uñstayäna.
Munasiñamp  qalat luratanakapax  Jupan Qullan  samanapampiw  samatatapxäna.  Ukampirus,  janiw mayakikänti jan ukax  waranq waranqanakaw  kunayman uñtani, isini ukhmarak kunayman amtaniw  jaqi uñtat qala khithutanakax jakañ  qalltapxatäna.
Ukapachax ch’uju pachas  kunayman jaqi kunkanakamp  jaylliwinakamp irnaqaw uxunakampiw  phuqhranttäna. Ukat Janiw  axsarkaña,   ch’amaka ukhamarak jan jakkañ  uraqixänti.
II
Nayrapach jakaw  qalltanx jaqinakax Wiraxuchan kamachinak utt’ayataps  iwxanakaps  iyaw sapxänw sapxiwa. Suma  qamañ  jakawiw ayllunakans  utjañanakans sapürunjam   kunkachayatäna. Taripawix janiw luratakänti, kunatix illapt’añ yänak  lurkamayax irnaqañ yänakw  lurapxäna. Wiraxuchax wali  munasiñampiw uraqirux uñch’ukïna, jaqinakar  llakisiñanaks janchi usunaks apaqasaw yänakamp k’uchisiñamp jakawinakaparux  phuqhayäna.
Ukampirus, mä urux supayan jaqinakar jan walt’ayañapax  qilqatänwa. Supayax jan amuykañ  salqantawimpiw uraqir purïna ukat jaqinakax supayar ist’asax taqiniw Wiraxuchan  yatichawinakapx jan istxapxänti. Jupanakax   jan walt’ayir ñanqha  ch’axwawinakampiw markachirinakarux  apnaqapxäna. Taqikun munañaw  jaqinakarux luqhirayäna.  Jach’a jach’  munañas jaqi janchi munañas mayar tukutaw  markachirinakan chuymapankäna.
Ukhamaw walja maranak jupanakax Wiraxuchan  yatichawinakapat phiskasis  jakapxäna; Ukampirus,  jisk’ankañapatx wali jach’a  ch’amaniw  tukupxäna. Suma qamañs  uñisipxänwa.   Jan ukax ñanqha jakawiw jupanakan  wali munat jakawinakapaxäna.
III
Wiraxuchax  ukham uñjasax  phiñasitaw mach’a maranaka, uraq khathatiwinaka, ñanqha usunaka ukat juk’amp  jan walt’awinak  markachirinakarux  puriyäna. Ukampirus,  jupanakax janiw kuns ist’apkänti; jan ukax juk’ampiw lunthataws   k’arisiws   illapt’aws lurapxäna.
Wiraxuchaxa, jaqinakan  jan iwxanakap  phuqhapxatap  ukhamarak jan wali lurapxatap  uñjasax   wali  phiñasitaw  jupanakarux jach’a jach’  tukuñanakapa, taqi kun munañanakapa,  jan wali lup’iwinakap t’unjasaw  taqinir qalar   tukuyatäna.
Ukatx mayampiw jakawix ch’uju  uraqir  tukuyat kutt’äna. Pachamamas jan jakirinakaniw qhipharäna.
LA LEYENDA DE LOS MONOLITOS
PAREDES, Candia Antonuio.(1998: 158-160) La leyenda de los Monolitos .Leyendas de Bolivia. Tercera Edicion. Librería Editorial Popular.  La Paz- Bolivia.
I
Mágico alfarero era Wiracocha. Modelaba montes, diseñaba ríos  y en un día de tristeza, de una lágrima suya creó el lago  Titicaca.
A su soplo divino tomaron vida  las figurillas  que él pacientemente había esculpido en granito. Y no fue una sino  millares de estatuillas con variedad de vestimenta y en diferentes actitudes que comenzaron a vivir.
En ese instante el silencio se pobló de voces humanas, de  melodías musicales, de ruidos de trabajo, y el paisaje agraciado   por el hombre dejó de ser fosco, huraño e inhóspito.
II
Cuentan que en el principio  de sus días las  gentes aceptaban las leyes dictadas por Wiracocha. La paz anidaba en los hogares  y se acrecentaba en los pueblos  con naturalidad. La justicia era innecesaria y en vez de armas se fabricaban  instrumentos de trabajo. Wiracocha miraba complacido  a la tierra, y alejando del hombre la tristeza y el dolor físico,  lo colmaba de bienes y gracias.
Pero estaba escrito que un día  irrumpiría Supay, deidad maléfica. Legó en trazas disimuladas  y al escucharlo todos  volvieron las espaldas a las enseñanzas sabias de Wiracocha. Tornadizos y crueles  hicieron de la guerra el medio preferido para dominar  pueblo. La codicia rebasó en el alma de aquellas gentes. La lasciva y la soberbia, hermanadas, les henchían los pechos.
Y así mucho tiempo, vivieron burlescos de las primeras enseñanzas. Se sintieron  fuertes en su pequeñez. Abominaron del bien y el mal fue su inseparable compañero.
III
Wiracocha, primero advirtió  su poder mandándoles sequia a sus plantaciones, cataclismos en sus tierras, pestes  y castigos mil, pero ellos hicieron caso omiso del aviso divino y no enmendaron su conducta,  la profundizaron más con el robo, la mentira y el crimen.
Wiracocha, atribulado por la desobediencia de su pueblo, en un instante  de indignación aplastó  la soberbia  de esas  gentes, destruyó su codicia, cobró su lasciva convirtiéndoles a todos en estatuas de piedra.
Nuevamente en la tierra se hizo el silencio y fue el paisaje un inmenso sepulcro de soledad.  

LA LEYENDA DE LOS MALLKUS JANKKO Y LAYME traducida al aymara

JANQ’U MALLKUMPIN LAYMI MALLKUMPIN SÄWIPA
Jose Luis Lima Mamani(2013)
Lingüística-UPEA
El Alto, La Paz- Bolivia

I
Janq’ump Laymimpi jilïr mallkunakax mä  istallan kuka  misacht’atawjar qunukipataw  purapat  uñthapisis  jan  ch’axwañatak aruskipapxäna.
-Yäqat  janq’u mallku,   kunatakis ch’axwaw atipawimax  wakisispa? Kunatix  jumax jilanakaman  wila  wartataparuw markaman  utjawips utt’ayäsma.  Ayllumamp ayllujamp wilamasipxataps  armasxtati? Jiwasax  pachpa  apu awkiruw yupaychtana,  Nayra achachilanakasas  pachpatänawa.
Janq’u  Mallkux  wali   yäqasiñampiw  jilïr   Laymi  mallkurux ist’atäna, kunatix  jupan arunakapax chuymaparuw purïna. Ukat  Janq’u mallkux  Laymi  mallkun  arunakap  ist’asax   chiq  sasjamaw  p’iqipx  nayraqatar   uñxtayarakïna.
Anqatuqinx  purap  mallkun arkirinakapaw mayamp  ch’axwañ  qalltañatakix  pukaranakapan qutthaptat suyapxäna. Ukampirus mä qawqha pututunakax   yaqhip  ch’axwañ  munir  waynanakan phust’ataw ist’asirakïna.
II
Walja urunakaw  jupanakax   nuwasiwinkapxatäna. Janiw mä tuqits ch’axwankirinakax amtawip phuqhapkatänati, inamay  ñanqha  nuwasiwikitänawa. Sapakutinjamaw  purap  ayllun nuwasirinakapax  jiwarxäna.   Ukhamax ayllunakapanx  warikamakiw  qhipharañampixäna. Kunatix Taqpach chachanakaxa: achachilanaka, waynanaka, wawanakampkunaw  nuwasiwinkapxäna. Uraqinakapas apamukutänwa, ayllunkir  warminakas walpinw chachanak jiwarataparux jachapxäna.
  askichawiruw  puritanapäna. Jach’a jach’  tukuñas   apanukutäñapanwa; Uñisiñas   armatäñapanwa, suma qamawiruw puritäñapana.
Mä urump  arumamp paqar aruskipawitx  niya  inti jalsunkipanw  purap  mallkunakax anqar  mistunipxäna.  Ch’axwawin  jilïr  p’iqinchirinakapas  sapamayniw  mallkuparux muyukiptapxäna. Kunatix  jupanakax  Mallkunakapan mä iwxaparpachaw  nuwasiñ  qalltapxaspäna. Ukampirus, khuyapt’ayir qullan inti tataw markaparux yaqha amuy  uchatäna.
Jilïr  Laymi mallkuw arsüna. Suma qamañar puriñatakiw amparanak  luqtas wali jach’at  arkirinakaparux akham sas arxayäna.
-Jan axsarir qamasan  ayllunkirinaka, wali amuyasis aruskipasaxa, Janq’u  ayllu irpir Janq’u  mallkump nä Layminakan irpiripampix suma  qamañar  puriñatakiw amtapxta. Ukhamarak mä  sapa, wali  ch’amani, jach’a ayllur tukuñatakiw aruskipapxta. Ukatakix purap ayllunkir waynanakax  purap ayllunkir tawaqunakampiw  jaqichasipxani; uk uñacht’ayañatakixa, phuchhajax janq’u mallkun  yuqapampiw jaqichasini. Jupanakan wawapax  jan  tukuskir  suma  qamañasan  chimpupäniwa. Jan kunjamats  t’unjaskirïniwa, kunatix  uka wawan wila sirk’apanw purap ayllun  wilapax sarani.
Purap  ayllunkirinakax thiranqiyaps mutupamp jikthaptayañkamaw p’iqinak aliqapxäna. Nuwasiñ yänaks mä tuqiruw  jaqtapxäna; ukat mallkunakapan iwxanakap  iyaw sasax wali ch’ujukiw sayarxapxatäna.
Purap  mallkun wawanakapas allchhinakapas jaqichasipxatänawa. Ukat uka jach’a ayllux janq’ulaymi sataxatänawa. Uka  sutix Castellano arunx Ancoraimes sasaw sutichataxatäna.  Ukhamax uka sutipax pä  ayllun    jach’a  ayllur  tukutapan  chimpupjamaw  Titicaca qullan quta  thiyan utt’ayatäski.
LEYENDA DE LOS MALLKUS JANKKO Y  LAYME
PAREDES, Candia Antonuio.(1998: 145-147) La leyenda de los Mallkus Jancco y Laime .Leyendas de Bolivia. Tercera Edición. Librería Editorial Popular. La Paz- Bolivia.
I
Los dos ancianos Mallkus: Jankko y Laime, sentados frente a frente alrededor de una servilleta con coca, parlamentaban el armisticio.
-¿De qué valdría tu triunfo, venerable Mallku  Jankko, si tendrías que asentar tu reino sobre los ríos de sangre de tus propios hermanos? ¿Acaso olvidas que tu ayllu y el mío tienen un mismo tronco sanguíneo,  que adoramos al mismo dios y nuestros antepasados fueron los mismos achachilas?
El Mallku Jankko  escuchaba  respetuoso al anciano  príncipe Laime,  y  la palabra  serena de éste  le tocaba el corazón  y movía la cabeza  hacia adelante en señal  de que coincidían en las razones.
Afuera, las dos parcialidades esperaban parapetadas   en sus pukaras  la reiniciación de hostilidades. Uno que otro pututu dejaba   escuchar  su sonido bronco soplado por algún  joven  impaciente  de continuar la lucha.
II
La guerra  había sido larga, cruenta e inútil. Ninguno  de los dos grupos litigantes había podido obtener lo que aspiraba. Los dos ayllus iban diezmándose y pronto se  tornarían en pueblo sólo de mujeres. Todos los hombres: ancianos, jóvenes y niños estaban en pie de guerra. Los campos abandonados y las mujeres en las markas ululaban tristemente las pérdidas.
Había que buscar una solución. Desechar orgullos. Olvidar rencores. Tratar de confundirse en una heredad sin discriminaciones de ningún orden.
III.
Después de parlamentar una tarde y una noche enteras; al despuntar el alba  del nuevo día salieron al campo raso los dos Mallkus. Sus respectivos capitanes le rodearon  inquietos. Habría  bastado una señal de sus jefes para trenzarse en valiente lucha. Pero Inti, el dios bondadoso y compasivo con su pueblo les había inspirado otra actitud.
Laime, el más anciano de los príncipes, tomó la palabra. Levantando las manos en señal de paz, habló fuerte y convincente.
-¡Ayllus aguerridos y valientes, después de parlamentar pacientemente, el Mallku Jankko, señor absoluto del ayllu del mismo nombre, y yo, príncipe de los Laimes, hemos decidido hacer  la paz  y  confundirnos en una sola nación fuerte y  poderosa. Para ello, los jóvenes solteros de ambos ayllus se unirán en matrimonio; mi hija dará el ejemplo  desposándose con el primogénito de Mallku Jankko y el hijo de ambos será símbolo único de nuestra  paz duradera, imposible de romperse porque en las venas de aquél correrá la sangre de los dos ayllus.
Los dos pueblos bajaron la cabeza hasta tocar el pecho con la barbilla, arrojaron a un lado las armas y se mantuvieron silenciosos, aceptando el mandato de sus señores.
Se desposaron los hijos y nietos de los dos mallkus, llevó el nombre de Jankkolaime, cuya voz adaptada a la fonética castellana es Ancoraimes, nombre de una población levantada a orillas del lago sagrado y símbolo de la unión de dos pueblos.

la leyenda de Illimani/ ILLIMANI QULLUN SÄWIPA/

ILLIMANI QULLUN SÄWIPA
Jose Luis Lima Mamani(2013)
Lingüística-UPEA
El Alto, La Paz- Bolivia

Nayra, nayra   pachaxa,  inti jalsu  p’ujru  uraq  ( chuqiyapu)  tuqinxa,  jawir  thiyanw  aymar jaqin utapax pirqanakamp muyukiptat  ukjan   akjan   ch’iqitatat   jikxatasïna.  Ukanx    jisk’a   jawiras wali  k’achañatpuniw  jan  qhututis  jalaskäna, qhuya  ch’allas   llanisapuniw    jawir  thiyan  unxtaskatäna. 
Ukanx   ayllu  irpir Illi waynax   markpachan  wali qamasani,  jiwa uñnaqan waynänwa.  Jupax   panichasiñ  pachankxänwa. Ayllunkir yatirinakax suma sarnaqañapatakiw juparux wali ixwapxäna; Ukampirus,  jupax   ukham  arxayatax   wali  munasiñ  chuymampiw  yatirinakatakix  lart’asirakïna.
  inti jalant  jayp’uxa , intis  laqampur   wilawt’aykan  ukapachaxa,  Illi waynax   jamach’inak   katuñatakiw flecha, arco yänak apxarusis  chuqiyaputuqir  sarxaruwayäna, kunatix  jupatakix  jamach’inak  katuñax  wali  munat  lurawinwa.Kunapachatix    jamach’  jiwayañampikan  ukjaw  mä jaylliw  ist’atäna.ukatxjupatuqir juk’amp   jak’achasinkasp   ukhamaw  wali  munkañ  ch’uwa  jaylliwix jayat  ist’asitäna.  Ukharuxa,  waynax  ukar  juk’amp  jak’achasisax      jiwa  uñnaqan  tawaquruw  jaylliskir  uñjatäna. Jupax  Illi   waynar   uñjasax   janiw   jayllxänti,  tawaqux   sayt’atakiw   wali  muspharatjam  waynar   uñch’ukxäna.
Waynax  wali yäqasiñampiw   tawaqukarux  jak’achasïna,  ukat akham arxayäna.
-Nayax Illi  satatwa.  Jumasti,  kamsatatasa?
-Mana, - sasaw  tawaqux  nayranak  ch’irmthapis p’iqis  alintasit  waynarux  jay sarakïna.
Tawaqux  wali  p’inqasitaw   uñnaqäna.  Waynax  wali  qamasani,  jan  axsaririrakiw  uñnaqäna.  Ukat  akham  jiskt’äna.
-Mana, Munirinitati?
-Janiwa – sasaw tawaqux jay sarakïna.
-Jiwa  qulil  Mana,  nayamp  jaqichasiñ  munasmati?
-Janiwa.
- Kunata? - Sasaw Illi waynax  tawaqun  jay sawiparux mayja mayj   amuyus  arxayarakïna.
Mana  tawaqux  wali   axsarayasisaw  ikkaspas ukham  jiwa nayranakapamp waynarux  uñkatarakïna.  Ukat akham  sas arxayarakïna.
-Nayax Furia  Qhichwan  phuchhapatwa,  jumax Wiraxuchan  yuqaparakïtawa. Nayax  Furia Qhichwan mutuyataw aka aymar    uraqinakan  sarnaqta; Ukampirus,  Furia Qhichwax  Jan  thaqhisiyitañpatakiw  chuqiyaputuqir  khithanukunitu.  Qhichwanx   Mana  arux  janiwa  sañ muni  ukatw  Wiraxuchan  yuqapampix janipun wali  k’uchikikäti.
-Mana, nayax   uñjaspachaw  munsma. Nayax mä warm  panichasiñatak  thaqhaskayäta ukat  jumaw  uñstista.  Furia Qhichwax p’amp’achaskätamwa kunatix   nayas  jumas  suma  jaqïtanwa.
-Furia Qhichwax  janiw p’amp’achkitaniti, janiw  kuns  nayatx  yatiñ  munkaniti-sasaw  tawaqux  arxayäna.
-P’amp’achätamwa, ukatakix jichha arumax  phaxsi  jalsunin  ukapachaw   taqpach  ayllunkir  yatirinakarux   suma  yatintat iwxanakapamp yanapt’apxitañpatak   jawsäxa.
Mana  tawaqux  ukham  ist’asax   jachanakap   llupt’asis  jank’akiw  t’ijtawayxäna.  Illix amparanak  manatuqir  luqtatakiw  qhipharxäna. Ukañkamax  tawaqux  wali  jayankxänwa.
Illi  waynax  lup’isisaw  llakisit utapar sarxäna. Ukat  ayllunkir yatirinakar  jawsthapisaw  iwxanak  mayïna. Yatirinakax    chaqar tantachasisaw waynan  mayiwiptuqit  aruskipapxäna.  Ukatx   phaxsi  jalsunkan  ukapach  Wiraxuchar  yanpt’  mayiñatakiw  taqinins  yäqat  jilïr  wali yatintat   yatirix     jupanakchik  qhipharañapatak  waynarux  arxayäna.
  Phaxsix  jalsunis  uraqir  wali   k’ajt’ankän  ukapachaw  markankir  yatirinakax  Illi  waynampchik  Wiraxuchan  ajayupar  jawsas  iwxanak  mayipxäna.
Wiraxuchax  jan  walt’awinakaw  utjaspa  sasaw  Illi waynarux  Manar  armañapatak   arxayäna.  Illi waynax ukham  ist’asax    aliqapuniw  uksar  aksar  sartäna, kunatix  jupax  janiw  jiwa  uñnaqan  Mana tawaqurux  armañ  atxänti. Jupax  jan  khithirus  ist’añ  amtäna;  ukat  jan  Wiraxuchar  thithiyañatakix  utap  manqhiruw  walja  phaxsinak  jist’antasïna.     jayp’ux inti  jalantkän  ukapachaw  Mana tawaqur  jayllir  ist’äna.
Illi  waynax   jank’akiw  utapat mistsuwayäna;  ukat   jaylliw ist’as  ist’asaw  Mana  tawaqur  jikxatañatak  saräna. Nayrürjamaw jupanakax  mayamp chuqiyapu  thiyan jikisipxäna.
Jupanakax  wali  llakitaw uñthapisipxäna, tawaqun  nayrapatx walja jachaw  willirtarakïna.  Ukat  mä juk’a  pachatx waynax  akham  sas  arsurakïna.
-Mana  jan   jachamti,  Wiraxucharux  janiw  ist’käti,  ukat jumampiw  panichasxäxa.  Jumax Furia Qhichwar  janirak  ist’kamti  ukhamat   jaqichasxañäni.
-Kunapachänisa? -Sasaw  Mana  tawaqux  axsarayasis waynar  jiskt’äna.
-Janir    phaxsikipanx jaqichasitaxañäniwa. ¡Wiraxuchan  sutupxaruw  arxaysma!
Amaparat  katxarusisaw   panpachanix  ayllutuqir sarxaruwayapxäna. UInti jalant tuqinx niya ayllur  jak’achasaxa, tawaqux sayt’asaw  uka chaqat khitarpayxañapatak  waynarux achikt’asïna. Ukatx  sapakutiw  uka chaqatx  aylluparkam  sarxapxäna.   Ukhamaw  walja  kut jupanakax  jaqichasiñ    urukam  uñjasipxäna.
Jaqichasiñ  willta  uruxa,  chuqiyapu  thiyan jakir   markachirinakax  wali   muspharataw   inti  jalsu tuqin     jach’a  janq’u qullu uñstatap  uñtapxäna.Uka qullurux    intis  wali  k’ajkir  qhananak    k’ajsuyäna.  Ukhamarakiw Mana  tawaqun  chhaqhatapats  markachirinakaxwali  muspharat  qhiparapxarakïna.
Illi  waynax  ukham  jan  walt’aw  yatisax,   munatap  uñstaniñapatakix,    jank’akiw  chiqiyaputuqir  t’ijüna. Ukat jupax jaya pachaw  Mana tawaqurux  suyäna,  jan  inakt’as suykasaw   jayatuqit  tawaqun   jaylliwipx  ist’äna. 
Illi waynax  jan pächasisaw  tawaqun  jaylliwip  ist’as  ist’as  saräna. Niya  jak’achasisax   sapakutinjamaw  wali  qhana tawaqun  jaylliwipx  ist’äna.  Ukham  jak’achasisax  uka  jach’a  janq’u  qullun  kayuwjparuw purïna,  kunatix  uka  qullutw jaylliwix  ist’asïna.
Ukham   uñjasax  waynax  maysa jayatuqir  sartañ  yant’äna  ukat  jaylliwix   qullutuqitw  ist’asïna. Ukham ist’asaxa, Illi waynax  kutt’anisaw  wali warart’asis  munatapan  sutip art’as   khunu qullu   kayuwjar  qhumantäna.
Ukat   jaylliwix  janiw  ist’asxänti,  kunatix Furia Qhichwax   janq’u   jaqichasiñ   isipampiwMana tawaquruxtaqirus muspharaykir  janq’u   qullurux  tukuyatäna.
Furia qhichwax  arupx phuqhayastänawa,  kunatix  tawaquruw khunu qullur tukuyäna, janq’u isipxjaniw  intis  chullurayañ  atkänti.
Illi waynaxa, mana tawaqun jan walt’awir puritapatxa, wali chuyma ust’ataw  Furia Qhichwan jan  wali  luratapx  luqhirasitjam pusituqpachar wararsuñ    yant’äna. Ukampirus, Wiraxuchax  waynan  jan  t’aqhisiñapatakixa,  tawaqun  janq’u  isipatw  turpa  thayamp  uka  munkañ  jaylliw   ist’asiñap   chiqanchayäna. Ukatx  juk’at  juk’atw  waynax  ch’uñul  thayar  tukusin  janq’u  qullutuqir   chhaqtawayxarakïna.
Ukhamax  ukapachatw   Illi waynax tawaqun  khunu qullur  tukutap uñjaski.  Ukatw  uka  qullu  ch’uturananx  ch’uñul  thayax  jayllkaspas  ukham  thayt’aniraki,  kunatix  waynax  janiw   wiñayas tawaqutx   jikiqtkatänati.
 Khunu  qullut wali  thayt’an  ukapachax Furia  Qhichwan  jan  wal   lurawip markachirinakar  yatiyañatakiw chuqiyaputuqir    waynax thayar   tukus  saraqani. Ukhamaraki, ukham jan wali luratapxarus jiwa uñnaqan Manamp jaqichasitap yatiyañatakiw  qullutx saraqani.
Maysatuqitxa,  Wiraxuchax  Illi waynarux  wayrar   tukuyasaw   markachirinakar arxayañatak  uñstayarakïna. Kunatix  Waynampin  tawaqumpin  yusanakapar  jan  ist’apxatapatwtaripayasipxatapa. Uka  uñt’ayañatakiwWiraxuchax  chuqiyaputuqir  wayra  thaya  thayt’ayäna.
Ukatx  walja  maranakatw  pachakuti  inkax  qullasuyu  markar  jakañatak  puritäna. Ukatx    Chuqiyapun   intix  janq’u  qullur   qhanxatas  juk’amp  k’achañchañapatakiw     intir  yupaychañutx  utachayäna.Ukampirus,  uka  inkaw  uka   qhunu  qullurux  ILLIMANI sas  sutinchatäna, kunatix  jupax    uka  wayn  tawaqun  munasiwipatx   chuqiyap  markachirinakampiw   arxayasitäna. Chiq   sipanxa,  ILLIMANI   qullux  Illi waynampin  Mana  tawaqumpin  munasiwip  uñachayi. Ukakikparakiw  yusanakapar  jan ist’apxatapat    taripäsiwipw   uñachayi. Ukampirusa,   Illix  ch’uñul  thayar  tukuyatawa,  jichha pachanakans   Illimani  thayat   uñt’ata ,  Mana  tawaqusti    janq’u  khunu   qullur  tukuyatarakiw     yaqha  jakäwinx  jupanakax   paniniskapxi.
Ukhamatw  taqi  arut sipans  khunu qullurux  ILLIMANI   sutix churatäna.
Akaw  jiwa  janq’u  khunu  qullun säwipaxa.
LEYENDA   DEL   ILLIMANI
NARA, Nemtala Labibe. La leyenda de Illimani.  En Editorial Don Bosco (1994:5-9). Lenguaje 8vo. La Paz-Bolivia.
Hace tiempo, mucho tiempo ya, que en las riberas del río chuquiyabo (hoy choqueyapu),  en la región oriental, se encontraba en una hondonada  tirada acá y allá una que otra casita de indio aymara rodeada de bancales, en la que corría apaciblemente un riachuelo en cuyo lecho se movía perezosamente la arena aurífera.
Illi, el jefe indio de la población, era  el mancebo más hermosos y valiente de la comarca. Se encontraba en edad casadera. Los brujos de la región le aconsejaban que tomara estado; pero él sonreía benévolo ante la insistencia de sus consejeros.
Una tarde, en que el sol lanzaba a la tierra sus tibios rayos  dorados, Illi agarró el arco y las flechas y se dirigió a las inmediaciones del choqueyabo a cazar avecillas, pues era el deporte favorito del mancebo. Se encontraba concentrado en la caza de un pajarito cuando oyó una canción que entonaba una persona que se encontraba algo lejana y se encaminaba al mismo lugar en el que él estaba y, a medida que se acercaba,  se notaba que la voz que dejaba oír tan bella melodía, provenía de una hermosa doncella india. Esta al ver a Illi, dejó de cantar y quedó parada mirando al joven como hechizada.
Él  se aproximó  respetuoso y le dijo:
-Me llamo Illi. Y tú, ¿Cómo te llamas?
-Mana-contestó entrecerrando los ojos e inclinando la cabeza sobre el pecho.
Ella estaba con el rostro encendido de rubor;  él, tan audaz como valiente, unía a estas cualidades su varonil belleza india. Preguntó:
-¿Tienes dueño, Mana?
-No. -Fue la lacónica respuesta.
-¿Quieres casarte conmigo buena y bella Mana?
-No.
-¿Por qué?   -Preguntó extrañado a la vez que alarmado el joven.
Mana, armándose de valor, alzó el rostro y miró al joven con sus bellos ojos de mirar somnoliento.
-Soy hija de Furia Kheschua y tú eres hijo de Huirajocha y estoy en castigo en el Valle de los Aymaras, pro, para hacer menos penoso el castigo, la Furia me desterró  al valle prodigo del chuquiyabo. Mana en Kheschua significa no, o sea que nunca podré ser feliz con ningún hijo de Huirajocha.
-Te vi y te quise, Mana. Buscaba una mujer para casarme y apareciste tú. La Furia sabrá perdonarte porque yo soy bueno y tú también.
-La Furia no me perdonará y nada querrá saber de mi perdón.
-Te perdonará, te lo aseguro, pues esta noche, cuando salga la Luna, invocaré a Huirajocha para que venga y nos dé su bendición y, para que me ayuden, llamaré a todos los brujos de la comarca, para que ellos me den sus  sabios consejos.
Conteniendo las lágrimas que pugnaban por salir de sus ojos, la joven se precipitó a una vertiginosa carrera; Illi quedó con las manos extendidas hacia Mana; pero ya la joven era solo un punto en la distancia.
Triste y pensativo, Illi se fue a su casa, reunió a los brujos de la comarca y pidió consejo. Reuniéndose en un aparte, los brujos deliberaron y luego el más viejo de todos, al que  consideraban el más sabio, aconsejó al joven que junto con ellos, esperase a que salga la Luna para pedir consejo y ayuda a Huirajocha.
Cuando la Luna se encontraba en lo alto del firmamento enviando a la tierra sus nítidos rayos de plata, los brujos de la comarca con el joven Illi convocaron el espíritu de Huirajocha y le pidieron consejo.
Huirajocha aconsejó a Illi que olvidase a Mana porque podría suceder algún acontecimiento grave. Ante la negativa, el joven se desesperó, él no podría ya olvidar jamás a la humilde y bella joven. Decidió no obedecer a nadie y, como temía provocar la ira de Huirajocha, se encerró en su cuarto de donde no salió al cabo de varias lunas. Cuando una tarde, al declinar el día, el Sol se ocultaba en el horizonte, oyó  la voz amada de Mana que entonaba la melodía  con que la conociera.
Salió Illi de su casa y por el oído se orientaba para seguir y dar  alcance a Mana. Nuevamente se encontraron como la vez anterior, en las proximidades al choqueyabo.
Se miraron con tristeza; gruesas gotas de lágrimas rodaban por las mejillas de la joven y bella india. Al cabo de unos instantes el joven habló:
-No llores mi buena Mana, desobedeceré a Huirajocha y me casaré contigo; desobedece tú también a la Furia Kheschua y nos casaremos.
-¿Cuándo será? – Preguntó tímidamente  Mana  al joven.
-Antes de dos lunas seremos marido y mujer. ¡Te lo juro por el mismo Huirajocha!
Tomados de la mano se encaminaron hacia la comarca; en la región del Oriente, la joven se detuvo unos instantes y rogó al joven que ahí se despidieran. Y todos los días se despedían en el mismo lugar, pues seguían viéndose, hasta que llegó infaliblemente el día de la boda.
Al amanecer del día nupcial, los habitantes de las riberas del Chuquiabo, no sin asombro, vieron que en la región de Oriente, se levantaba una mole de inmensa blancura a la cual los tibios rayos del Sol sacaban destellos de plata. Y no fue menos el asombro de los moradores de la comarca al saber de la repentina desaparición de la buena Mana.
Illa, al enterarse de la fatal noticia, corrió al Chuquiabo con la débil esperanza de ver aparecer a su bella novia. Largas horas pasó esperándola y cuando ya desesperaba por verse con ella, a lo lejos oyó el suave canto de la doncella.
Illa siguió  con pasos seguros el eco de la canción y, a medida que avanzaba, se oía con más nitidez la melodía que siempre entonaba Mana. Siguiendo con atención las notas de dicha melodía el joven indio llegó a los pies de la mole blanca que era donde tenía origen la canción.
En un principio el  doncel indio trató de alejarse y cuando quiso hacerlo parecía que la canción se quedaba atrás. Entonces regresó y con un grito desgarrador  se abrazó a las faldas del cerro de nieve gritando el nombre de su amada.
La suave brisa dejó de  entonar la melodía; pues, la mole blanca no era otra cosa que el traje nupcial de Mana que quedó convertido en la hermosa blancura que causara asombro  a los moradores  de la comarca. Pues, la Furia Quechua había cumplido su amenaza  y convirtió a la bella joven en cerro nevado que  ni los rayos del Sol pueden calentar.
Illi, enloquecido de dolor por la tragedia ocurrida a Mana, quiso gritar a los cuatro vientos la perversidad de Furia Kheschua, más Huirajocha por no dejarlo sufrir permitió que la blancura de Mana despidiera esa suave brisa entonando  la canción que ya conocía Illi. Poco a poco, él también fue desapareciendo y convirtiéndose en un ligero viento que se elevó a las cumbres del níveo cerro.
Y desde entonces Illi cuida a Mana que en frio lecho de nieve se convirtió la joven desposada. Y en las cumbres nevadas de la mole blanca siempre está presente la brisa que entona la melódica canción de la nieve y que nunca se ha separado de ahí. Si alguna vez sale o se aleja de esas regiones, lo hace para entrar  en la zona del Chuquiyabo gritando a la Furia Kheschua su maldad y que, por encima de todo, él logró desposarse con la bella e infeliz doncella india que era Mana.
Huirajocha, por su parte, permitió al joven que alguna vez aparezca en Chuquiyabo en forma de tempestad para enseñar a los moradores de la región que el castigo que se prometió lo cumplieron en Illi y Mana por la desobediencia para con sus dioses.
Mucho, pero mucho tiempo después, llegó al Collasuyo el Inca Pachacutej y se quedó a vivir algún tiempo en el Chuquiyabo y mandó construir un templo destinado a la adoración del Sol, en el mismo momento en que dicho astro apareciera por detrás de la majestuosa mole blanca, haciendo más bello el panorama  y dándole desde entonces, la denominación de ILLIMANI. Pues se hizo contar la historia de los desventurados jóvenes enamorados; o sea que ILLIMANI es la representación viva de dos seres que se amaron y que, por su desobediencia, fueron castigados por sus respectivos dioses; pero, siguen unidos en el más allá: Illi, convertido en suave brisa, conocida hoy como viento del Illimani y Mana, convertida en níveo cerro.
Es así, como con toda razón se le dio el nombre del ILLIMANI.
Y esta es la leyenda del hermosos cerro Blanco.